«Ауылбай», «мәңгүрт» немесе «мәдениетсіз» деген сөздерді қалалық, заманауи жастардан естіген сәтте жүздері күлімсіреп, қоштау көрсететін орта жастағы азаматтарды кездестіреміз. Қоғамды «қаланың заманауи мәдениетін үйренбеген, өздерінің өткен заманның әдеттерін әлі күнге тастай алмай жүрген жастарды надандар дей отыра, нағыз мәдениеттің көрсеткіші іс-әрекеттің еркіндігінде деген ой қазақ санасына қайдан енді?» деген сұрақ мазалауда.
Мәдениет пен өркениет ғылым тәрізді бір орнында тұрмайтын, күннен күнге өзгерістерге ұшырауға дайын тұрған әр ұлттың тылсым күші. Осы екеуіне қарап ұлттың қай даму немесе құлдырау кезеңінде екенін айтуға болады. Қазіргі таңда дамыған ел, үздік мәдениет деген сәтте-ақ батыс мәдениеті мен Еуропа елдері бірден ойға келеді. Тіпті «батыс мәдениеті» деген түсінік географиялық шекараға тәуелсіз болғанына талай уақыт болды. Бұның сезілмей байқалмауы – кез келген ұлттың іштен ірігендігінің белгісі.
Соғыс ашып, қызыл қан майдан арқылы жерді жаулап алсаң да, ұлттың рухын өмірлік жеңе алмайсын. Осыған отансыз ұлт болып, дәстүрі мен мәдениетінен айырылмаған татарлар, ұйғырлар мен қарақалпақтар дәлел. Ал біздің қазақ отандастарымызға оралатын болсақ – тілі, ділі, отаны мен әнұранын қаншама мақтан тұтса да, мәдениетіне іштен шабуыл жасалғанын байқамай, ал байқаса елемей отыр.
Тақырыптың өзегіне келер болсақ, бір мәдениетті өзге мәдениетке өлшем ретінде қолданғандардың ақылына тамсанамын. Себебі бұл іс менің ақылыма сыяр емес. Бір тілді басқа тілмен өлшегенмен тең. Қараңыз, орыс тілінің байлығын қазақ тілімен өлшемек болсақ, онда өлшем болған тіл міндетті тұрде озық болып шығады. Мысал ретінде қазақ түсінігіндегі «аманат» немесе «аманатқа қиянат» деген сөздерді орыс тіліне аудару тұрсын, мағынасын жеткізе алудың өзі екі талай. Осы тәрізді өзге өлшеммен, батыс мәдениетімен өмір сүретін жастардың қазақ мәдениетін сынға тартулары жағдаймыздың қаншалықты нашарлағанын көрсетеді.
Адамның ой-санасы қандай болса, мәдениеті де сондай десек қателеспейміз. «Әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа» деген мақал еріксіз еске түседі. АҚШ елдерінде көшеде немесе қоғамдық көліктерде бір нәрсе жеп-ішу мәдениетсіздік деп есептелмесе, Қытай елдерінде қоғамдық көліктерде ұялы телефонға жауап берудің өзі әдепсіздік. Батыс елдерінде пицца қолмен ғана желінсе, Чили мемлекетінде ол көргенсіздік. Осы секілді қарамақайшылықтардың тізімін тоқтаусыз жалғастыруға болады, алайда ойландыратыны – басқа елдің дәстүрі мен мәдениетін қазақ санасына сіңіріп, ұлтымызға қандай болашақ дайындап отырмыз?
Қазақты немересін емес, иті мен мысығын құшақтап асырайтын әжелер, бір жынысты отбасылар, темекі мен шарап сімірген арсыз болашақ аналар, қарттар үйіндегі ақсақалдар мен ұлтын емес, қалтасын ойлайтын азаматтар күтіп отыр деген ой түңілттіреді. Өйткені керісінше жасау ол ауылбай, надан мен ақымақтардың мәдениеті. Жаңа ғасырда жаңа мәдениетпен өмір сұру керек емес пе? Жаңа мәдениетіміз заманымызға сай болуы шарт. Еркін қарым-қатынастар, ұрпақсыз салауатты өмір – міне, нағыз өркениет пен мәдениет дегендерге, «өз әлемдеріңізден шықпай-ақ, әзірленген сорпаларыңызда қайнап, басқа жандарды уламаңыздар» деген өтінішім жан дүниемді жарып барады.
Қазақтың өмір салты, ділі мен санасы дінмен тоғызыншы ғасырдан бастап біте қайнасып келген. Егер оған «демократиялық сорпасын» бірден ішкізсе – у болады. Сондықтан жат мәдениетті аз мөлшерде әлсін-әлсін таттырып қазақ санасының ішкі иммунитетін бұзған соң ғана жеңіс жариялауға болады. Ақ пен қара болған өлшемдерді шатастырып, ажырата алмаған кезде дұрысты бұрыс деп, жөнді қате деп, ақымақты данышпан деп ұсыну оңай.
Ағымдағы жылы көрші Ресей елінде мәдениет жылы деп жарияланды. Осыған орай эксперимент ретінде ірі үш қаласында «Дома новой культуры», яғни Жаңа мәдениет үйлері ашылды. Мақсаты қандай деп сұрасаңыз – ескі мәдениеттен толықтай бас тартып жаңа мәдениет қалыптастыру. Жоспар бойынша ол мемлекеттік мекемелерге өзгеше ойлайтын, халықтан ерекше жастарды жинау, заманауи мәдениетті үйрету. Яғни тілінен, ділі мен дінінен айырылған елдердің мәдениетін жастардың санасына сіңіру, мәдениеттер арасындағы ара жікті бұзу. Өйткені Ресей халқы бұған дайын болып есептелуде. Бір ғасырға жуық уақытта батыс санасын әбден сіңірген жастары қазіргі заманда қарияларға айналып барады, демек арттарынан ерген жастарына дұрыс бағытты көрсетер жан жоқ. Ондай болса ұлт иммунитеті әлсіреген, өлшемі жойылған елге жаңа мәдениетті сіңіруге тосқауыл жоқ.
Ең қорқыныштысы – иммунитеттен, өз мәдени өлшемінен айырылу, салтымызды заманымызға сай емес, керісінше жат деп қабылдау үдерісі қазақ даласына да келіп қойды.